Litoloji-Drenaj İlişkisi: İliç (Erzincan) Örneği

Litoloji-Drenaj İlişkisi: İliç (Erzincan) Örneği

Türkiye arazisinde fiziki coğrafya unsurları çok kısa mesafede büyük değişiklikler gösterir. Karadeniz’de ve Akdeniz’de hep söylendiği üzere, insanlar sahil de kısa kolla gezebilirken, 10 km kuş uçuşu mesafe uzaklıkta kazak giyme ihtiyacı hissedebilmektedir. Trabzon/Beşikdüzü’nde yazın sahilde nem den dolayı bunaltılı bir hava olsa da Güneybatı da 20 km kuş uçumu uzaklıkta Sis dağı yaylasında serin bir hava vardır. Sadece yükselti farkı değil, yağış, sıcaklık, bitki örtüsü gibi diğer fiziki coğrafya unsurları da ani değişiklikler gösterebilir. Bunlar dışında jeoloji formasyonları da kısa mesafede değişiklik gösterebilir. Bilhassa Doğu Anadolu yığışım karmaşığında bu durum daha sık görülür. Bu yazıda Erzincan’ın İliç ilçesinin güneyinde jeolojik formasyonların farklaşması sonrasında drenaj şebekesinin değişimini açıklamaktır.

Erzincan çevresinde hakim jeolojik formasyon Orta Triyas-Alt Miyosen zamanları arasında değişen kırıntılar ve karbonatlı birimler ile bilhassa Munzur dağlarını oluşturan Kireçtaşı kayalarıdır. Bu hâkim formasyonlar yer yer eosen tarihli granitik-granodioritli plütonlar tarafından kesilmiştir. İnceleme alanı Munzur Dağlarının batısında yer almaktadır.

Şekil 1. Yer bulduru haritası. İliç, Erzincan iline bağlı ilçe merkezidir.

İnceleme alanı çevresinde yoğun yerleşme yoktur. Köy fonksiyonuna sahip yerleşmeler olan 10 adet köy vardır. Arazide yükselti 2342 ile 1000 metre arasında değişmektedir. İliç ilçe merkezinin güney-güneybatısında Üst Triyas-Kretase yaşlı neritik kireçtaşlarından yapılmış Çal dağı bulunmaktadır. Çal dağı, Munzur dağlarının bir uzantısı olmakla birlikte, karstik bir plato haline gelmiştir.

Şekil 2. İliç ve yakın çevresinin jeoloji haritası (1:500000 ölçekli MTA Sivas paftası)

Şekil 3. İliç ve Çevresinin topoğrafya haritası. Kalker kayalardan yapılmış Çal dağı karst platosu ile doğusundaki ofiyolit kayalar üzerindeki drenaj ağı farklaşması dikkat çekmektedir. 

Munzur dağları, Kuvaterner’de buzullaşmaya uğradığından karstik dolin, uvala gibi şekiller, buzulların hareketlerinden ötürü buzul vadileri haline dönüşmüş, buzullaşma sınırı üstünde karstik aşınım şekilleri en azından lapya hariç araziden silinmiştir. Çal dağı, doğuda Merk, batıda Oluklu deresi, kuzeyde Fırat, güneyde Damı deresi tarafından aşındırılarak Plato görünümü almıştır. Çal dağı neritik kireçtaşlarından oluştuğu için karstlaşmaya maruz kalmıştır.

Şekil 4. Araştırma alanının üç boyutlu gösterimi. Drenaj ağındaki farklaşma bu haritada daha göze çarpmaktadır. 

Plato yüzeyinde paleovadileri (Eski vadi) takip eden dolinler ağırlıklı olarak izlenmektedir. Dolinlerin büyüklükleri 1000 metrekare ile 300 metrekare arasında değişmektedir. Dolinler dışında 891 bin metrekare büyüklüğüne ulaşabilen Uvalalar da vardır.  Hatta bu uvalalar oval akaçlamaya uğrayıp küçük vadiler tarafından akaçlanmaya başlanmıştır.

Şekil 5. Çal dağı üzerinde poligonal kars sahası. Plato üzerinde çok sayıda dolin ve uvala görülmektedir. 

Şekil 6. Uvala ve dolinlerin morfometrik değerlerine iki örnek. 

Karstik Platonun hemen doğusunda fay ile sınırlandırılmış, Kretase yaşlı Ofiyolit kayalarından yapılmış arazi uzanmaktadır.  Tektonik olarak pontid kenet kuşağı üzerinde bulunan bu seri, Tetis okyanusal kabuğunun yitimi sonucunda oluşmuş olmalıdır. Yörede maden yataklarının açılmış olduğu bu ofiyolit seri de, karstik araziden farklı olarak iyi bir (muntazam) drenaj hattı gelişmiştir.

Şekil 7. Ofiyolit kayaçlar üzerinde gelişmiş dentritik drenaj. İliç ilçe merkezinin güneyinde yer almaktadır. 

Bu ofiyolit arazi, Han Çayı, Kuşyuvası Çayı ve Değirmen Deresi ve bu akarsulara ait tali dereler tarafından sıkı bir ağ ile parçalanmıştır. Hatta yüzey, kırgıbayır topoğrafyasına benzer hale gelmiştir. Metalik elementlerin zengin olduğu ana kayadan ibaret toprakta bitki örtüsü gelişmemiştir. Sık olmayan ot formasyonu mevcuttur. Ofiyolit seri üstünde dentritik drenaj ağı gelişmiştir. Hâlbuki hemen batısında birçok kapalı drenaj ağından oluşan Çal Dağı karstik platosu yer almaktadır.

Şekil 8. İliç ilçesi çevresindeki litolojik farklaşmanın drenaj ağı üzerindeki etkisi. 

Türkiye arazisinde yükselti şartları kısa mesafede değişebildiği gibi, litolojik birimlerde kısa mesafelerde değişiklik gösterebilmektedir. Bu değişim aynı aşınım temposuna sahip farklı yaştaki volkanitler olabileceği gibi, farklı aşınım temposuna sahip farklı yaşlarda, farklı türdeki kayaçlar yan yana bulunabilmektedir. Erzincan ili İliç ilçe merkezinin güneyinde bunu görebilmekteyiz. Drenaj şebekesinin litolojik farklanmadan dolayı bariz şekilde değiştiği göze çarpmaktadır.

 Not: İntihal Suçtur. İzinsiz, şekil ve metnin alınması intihal suçunu kabul ettiğinizi gösterir. 

Kaynakça:

MTA 1:500000 Ölçekli Sivas Jeoloji Paftası

HGM Küre, Google Earth Pro, ArcMap, ArcScene