Kadıralak Yaylası Menderesleri

KADIRALAK YAYLASI MENDERESLERİ

Akarsular dünyadaki yüzey şekillerinin hemen hemen tamamından sorumludur. Küçük, parmak ölçeğindeki oluklardan başlayıp devasa vadilerin oluşumundan Su; yani suyun yüzey akışı mesuldur. Derelerin, çayların, nehirlerin dünya yüzeyinde açmış oldukları vadiler kadar, arz yüzeyini kat ederken çizmiş oldukları akış yolları da ilgi çeker. Bazı akarsular düz bir kanal boyunca akış gösterirken, karstik saha örneğinde olduğu üzere; akarsu yüzeyde bir müddet hareket gösterdikten sonra yeraltına girip, yeraltında da bir süre akış gösterip tekrar yüzeye çıkabilir. Akarsular ayrıca menderesler çizmek suretiyle düz bir akış yerine kıvrımlı akış gösterebilirler. Diğer akarsu vadilerinden, sunduğu eşsiz güzelliği ile ayrılan menderesler, fiziksel ve teknik yönden incelemeye değerdir. 

Resim 1. Brezilya'nın batısındaki Amazon yağmur ormanlarında muhteşem görüntüsüyle menderesli akım gösteren Juruá Nehri. (Esa Earth Instagram)

Dünya yüzeyinde bir vadi boyunca akan akarsuların, kanal uzunluğu ile vadi doğrultusu uzunluğu arasındaki oran bize akarsuyun düz bir doğrultuda mı yoksa menderes şeklinde mi aktığını gösterir. Eğer hesaplanan oranın sonucu 1,1’den küçük çıkarsa akarsuyun düz bir doğrultu takip ettiği; sonucun 1,1 ile 1,5 arasında çıkması durumunda ise akarsuyun kıvrımlanmaya başladığı anlaşılır. Kanal uzunluğu ile vadi doğrultusunun uzunluğu arasındaki oran 1,5’den fazla bir değer veriyorsa akarsu menderes çizerek akıyor demektir. Ancak bazı akarsu vadilerinde, akarsuyun tamamı için ‘düz bir akış çiziyor ‘sonucu çıkarken, vadinin bazı bölümlerinde menderesli akım görülebilir. Bu bakımdan menderesli akım gösteren akarsu kesimi tüm vadiden ayrı olarak incelenmelidir. Açıklanan bu kavramlara örnek verirsek; ABD'de Kolerado Nehri'nin açmış olduğu Grand Canyon Valley (Büyük Kanyon Vadisi), akarsuyun tamamen menderes şeklinde aktığına örnektir. Büyük Menderes, Perşembe (Ordu) Yaylasındaki Çağlandibi Deresi ve Tonya'daki (Trabzon) Kadıralak Deresi gibi akarsular, vadilerinin bir bölümünde menderesli akış gösterir. 

Resim 2. Menderesli akım gösteren Kolerado Nehri, ABD. (Url-1)

Fotoğraf 1. Perşembe yaylasındaki menderesler (Bulut, 2010)

Menderesli akış gösteren akarsular vadi boyunca eğimin azaldığı yüzeyde görülür. Türkiye'de menderesli akıma sahip akarsular Ege Bölgesi’ndeki kıyı ovalarında; Gediz, Küçük ve Büyük Menderes akarsuları ile özdeşlendiğinden, yüksek yaylalardaki menderesli akıma sahip akarsular pek bilinmez. Belki Ordu Perşembe Yaylası’ndaki menderesler hariç tutulabilir. 1991’de bakanlar kurulu kararı ile özel koruma alanı ilan edilen Perşembe Yaylası ve yayla içini kat ederek doğuya yönelen Çağlandibi Deresinin oluşturduğu menderesler, Karadeniz bölgesinde ve ülke genelinde hatırı sayılır ilgiye sahiptir. Perşembe Yaylası gibi Kümbet Yaylası’nda, Kars-Ardahan platosunda ve Diyarbakır’ın güneyi; Mardin-Savur-Ortaklı üçgenindeki platoluk alanındaki menderesler pek bilinmez. Bu yazıda mavi, mor, beyaz renkli vargit çiçekleri ile ünlenmiş Kadıralak Yaylası’ndaki Kadıralak Deresinin menderesleri incelenecektir.

Fotoğraf 1. Kadıralak Yaylası (İhsan Küçük, Youtube)

 

Kadıralak Yaylası, Trabzon ili Tonya ilçesi sınırları içerisinde, Tonya ilçe merkezinin kuş uçuşu 3 km doğusunda, 1400 m yükselti basamağında bulunur. Kadıralak Yaylası, Söğütlü (Kalanima) ve Fol Deresi ile yarılarak yüksek plato özelliği kazanmış Hıdırnebi Platosunun güneybatısında yer alır. Eosen volkanitlerinden müteşekkil Hıdırnebi Platosu, Karadağ Tepesi ile 2000 metreyi aşar. Plato yüzeyi aynı zamanda neojen aşınım yüzeyi olduğundan az eğimlidir. Ancak Doğu Karadeniz Dağları’nın yükselimi ile birlikte platonun kenarları akarsular tarafından yarılmaya başlamıştır.

Şekil 1. Lokasyon Haritası

 

Kadıralak Yaylası, Hıdırnebi Platosu’ndaki diğer yaylalara göre düz arazi yüzeyi daha fazladır. Yayla çimeninin olduğu yereyde arazi eğimi 0-7 derece arasındadır. Yayla meskenleri de ayrıca bu yerey üzerindedir. Kadıralak çimeninin etrafındaki tepeler 1600 m yüksekliğe değin yükselir.

Harita 1. Kadıralak Yaylası ve çevresindeki arazilerin eğim değerleri. Kadıralak deresinin menderesli akış gösterdiği Yayla Çimeni Mevkiinde eğim değerleri 0-7 arasındadır. 

Bu tepelerden kaynağını toplayan Kadıralak deresi, yayla çimeni mevkiinde menderes çizerek akmaya başlar. Esasında Kadıralak deresi, Karasu ve Yaylacık tepelerinden doğan iki derenin yayla çimeni mevkinde birleşmesinden oluşur. Daha sonra kuzeye Çanakçı deresi olarak devam eder ve Vakfıkebir kıyılarından denize kavuşur.

Şekil 2. Kadıralak Yaylası ve çevresindeki yerlerin yer adları. (HGM Küre)

 

Kadıralak deresini oluşturan iki dere bu yazı kapsamında Kadıralak Doğu ve Batı olarak adlandırılmıştır. Ardından Kadıralak Batı - Doğu Derelerinin kaynak ile yayla çimeni mevkiisine kadar ki akış özellikleri incelenmiştir.

Kadıralak Batı Deresinin kaynak kısmı ile yayla çimenine kadar olan vadi uzunluğu 3107 m’dir. Aynı noktalar arasındaki akarsu kanal uzunluğu ise 3207 m’dir. Bu iki değer kullanılarak hesaplanan akarsu eğrilik değeri ise 1,03 olarak bulunmuştur. Bu, Kadıralak Batı Deresi vadisinin düz bir akış gösterdiğini gösterir. Lakin Kadıralak Batı Deresi Yayla çimeni mevkiinde akarsu eğrilik değeri değişmektedir. Zira akarsuyun menderes şeklinde akış gösterdiği nokta ile yayla çimeninin bittiği nokta arasındaki vadi uzunluğu 874 m’dir. Ancak akarsu bu mesafeyi 1428 m mesafelik kanal ile kat etmektedir. Bu iki değeri oranladığımızda ise; eğrilik değeri 1,63 çıkmıştır. Böylece Kadıralak Batı Deresinin Yayla çimeni mevkiinde görsel olarak izlenen menderesli akımı teknik olarak da ortaya konulmuştur. 

Fotoğraf 2. Kadıralak Batı Deresinin havadan görünümü. Aktüel menderesli akım ve eski, kopmuş menderesler açıkça görülebilmektedir. (Temel Yağız Kandaz, Youtube)

Kadıralak Doğu Deresine geldiğimizde; kaynak kısmı ile yayla çimenine kadar olan vadi uzunluğu 3309 m’dir. Aynı noktalar arasındaki akarsu kanal uzunluğu ise 3443 m’dir. Bu iki değer kullanılarak hesaplanan akarsu eğrilik değeri ise 1,04 olarak bulunmuştur. Bu, Kadıralak Doğu Deresi vadisinin düz bir akış gösterdiğini gösterir. Lakin Kadıralak Doğu Deresinin de Yayla çimeni mevkiinde akarsu eğrilik değeri değişmektedir. Zira akarsuyun menderes şeklinde akış gösterdiği nokta ile yayla çimeninin bittiği nokta arasındaki vadi uzunluğu 962 m’dir. Ancak akarsu bu mesafeyi 1551 m mesafelik kanal ile kat etmektedir. Bu iki değeri oranladığımızda ise; eğrilik değeri 1,61 çıkmıştır. Hasılı her iki derenin menderesli akış değeri aynı çıkması aynı ortamda akış gösterdiğinden dolayıdır. Menderesler etrafında, akarsu taşkın yatağında ise kopmuş mendereslerin varlığı hava ve uydu fotoğraflarından belli olaktadır.

Harita 2. Kadıralak Doğu Deresinin Yayla Çimeni mevkinde menderesli akışı. 

 

Şekil 3. Kadıralak Doğu Deresinin menderesli akışını gösteren uydu görüntüsü. (Google Earth Pro)

Eski mendereslerin, aktüel akışlı mendereslere göre daha fazla eğrilik göstermesi, arazinin yarılmaya başladığının bir başka göstergesidir. Fayların aktiviteleriyle ölçülebilen Doğu Karadeniz Dağları’nın yükselimi burada mendereslerin eğrilik indeksindeki azalma ile de kaydedilmektedir.

Kadıralak Yaylası, Yayla çimenini çevreleyen ladin ormanları, sonbaharda açan vargit çiçekleri ile işsiz doğal güzelliğe sahiptir. Yaylanın bu değeri, 2017 yılında ‘’Doğal Sit-Sürdürülebilir Koruma ve Kontrollü Kullanım’’ alanı olarak tescillenmiştir. Bu yazıda ise Yayla çimeninde içerisinde balıklarında olduğu Kadıralak deresinin menderesleri tanıtılmış, böylece başka bir değeri de ortaya konulmuştur.

Fotoğraf 3. Kadıralak Yaylası.(Url-2)

 

Ancak gelin görün ki basında, Kadıralak Yaylasının yakınlarında Taş ocağı açılacağı ve bir gölet inşa edileceği haberi çıkmıştır. Çeşitli STK ve yöre insanının çabalarıyla proje halindeki bu proje (!) mahkemeye taşınmış ve şimdilik durdurulmuştur. Tonya ilçesinin taş ihtiyacı zaten İskenderli Mahallesinin güneyindeki tepelik alandan karşılanmakta. Eğer artan bir ihtiyaç varsa mevcut taş ocağının kapasitesi genişletilebilir. Zira eşşiz doğası ve menderesleri ile Kadıralak Yaylası, bırakalım aynı kalsın...

Not: Metin içerisindeki bazı görseller internet ortamından alınmıştır. Bana ait olmayan her görüntü kaynak ile belirtilmiş olup bunlar dışındaki görseller tarafımdan çizilmiştir. Metin içerisinde doğrudan alıntı yerine, istifade ettiğim eserleri kaynakçada belirttim. Hasılı, yazı metninin iznim dışında kullanılması intihal suçuna gireceğinden, bu girişimde bulunacaklar bu suçu kabul etmiş sayılırlar.

Kaynakça

Ro Charlton, 2008. Fundamentals Of Fluvıal Geomorphology, Taylor & Francis by Routledge

İhsan Bulut, 2010. Aybastı (Ordu) Şelale Ve Çağlayanları, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü, Coğrafya Dergisi

Arcgıs, HGM Küre, Alos Palsar, Google Earth Pro, Esa