Ardos Gölü

ARDOS GÖLÜ

Yer şekilleri, jeomorfolojik evrimde; yapı-süreç-zaman denkleminde, değişkenlerin tesiri nispetinde gelişirler. Bunlardan zaman değişkeni yer şeklinin oluşması için gereken süreyi tayin eder. Noktasal püskürme gerçekleştiren bir volkanın koni oluşturabilmesi bazen birkaç hafta, bazen de milyonlarca yılı bulabilir. Kütle-Yamaç hareketleri konusu altında incelediğimiz heyelanlar, jeomorfolojik sistem içerisinde oldukça kısa zaman zarfında arazi yüzeyinde çarpıcı değişimlere neden olan doğal olaylardır. Heyelanlar birkaç metrekarelik alanı etkileyeceği gibi birkaç kilometrekarelik alanı da etkileyebilir. Eğer ki heyelan sahası içerisinde insan yerleşimi varsa bu doğal olay, doğa kaynaklı afete dönüşebilir.

Heyelanlar yazılı tarih içerisinde gerçekleşebildiği gibi, yazı öncesi karanlık dönemde de gerçekleşir. Dünya üzerindeki aktüel heyelanlar, insanlara afet getirdiğinden daha çok incelenirler. Ancak Paleoheyelan dediğimiz; tarih öncesi-geçmiş çağlardaki heyelanlar da, gelişen uzakta algılama teknolojileri ile birlikte daha fazla incelenir olmuştur. Zira bu heyelanlar, paleocoğrafik araştırmalara ışık tutmaktadır. Tarih öncesi-geçmiş çağlardaki heyelanlar alansal olarak oldukça büyük olabilmektedir. Önceki yazılarımda Tacikistan’daki Sarez Heyelanı’ndan bahsetmiştim; bu heyelan 2,4 km²’lik etki alanıyla dünyanın en büyük heyelanları arasında gösterilir. Ülkemizde de oldukça büyük alansal etkiye sahip paleoheyelanlar mevcuttur. Maden Tetkik Arama (MTA) genel müdürlüğü tarafından 1997 yılında başlatılan ‘Türkiye Heyelan Envanter Haritası’ projesiyle ülkemizdeki paleoheyelanlar tespit edilmeye başlanmıştır. Söz konusu proje kapsamında üretilen orta ve küçük ölçekli haritalar, ülkemizdeki aktüel ve geçmiş heyelanlar hakkında çokça bilgi sahibi olmamızı sağlamıştır.

Proje 2007 yılında sona ermiş olsa da orta ölçekteki haritalarda gösterilen heyelan sahaları birkaç eksiklik içermektedir. Ayrıca büyük ölçekli haritaların üretilmemesi birçok aktüel, geçmiş heyelan sahaları envantere eklenmemiştir. Bu yazıda Türkiye Heyelan Envanter Haritasında tanımlanmamış Beşikli Paleoheyelanı incelenecek ve ülkemizde Gaga (Ordu) Gölünden sonra keşfedilen heyelan ayağı gölünün oluşumu anlatılacaktır.

Beşikli Paleoheyelanı, Erzincan iline bağlı Kemah ilçesinde, Beşikli ile Mezra Köyleri sınırları içerisinde kalan, 1,5 km²’lik etki alanıyla oldukça büyük bir heyelandır. 

Harita 1. Ardos Gölü'nü Gösterir Lokasyon Haritası

Beşikli Paleoheyelanı çevresinin jeolojisini incelediğimizde Neotetis kaynaklı; Üst Kretase-Alt Miyosen yaş aralığında değişen kırıntılı, karbonatlı ve yer yer evaporitli sedimanter kayaçlardan oluştuğu görülür. Heyelan ise Üst Kretase-Eosen yaşlı kırıntılı ve karbonatlı sedimanter kayalar içinde gelişmiştir.

Harita 2. Ardos Gölü Çevresi Kaya Birimleri ve Faylar

 

Beşikli Paleoheyelanı çevre kayalık birimlerin ayrışmaya duyarlı sedimanter kayalardan oluştuğu görülür. Bu litolojik görünüm heyelan için elverişli ortam sağlar. Lakin heyelanın esas sebebi faylardır. Beşikli Paleoheyelanı, Kuzey Anadolu Fay Sistemi içerisinde yer alan Pülümür Fayına oldukça yakındır. Pülümür fayı dışındaki diğer fay sistemleri de tarih öncesi dönemdeki depremleri bu heyelanı tetiklemiş olabilir.

Harita 3. Ardos Gölü Çevresindeki KAF Zonu ve Segmentleri. Gölün Oluşumu Buradaki Faylardan Kaynaklanmış Olmalıdır. 

 

Bu açıdan özetlenebilir ki heyelanın oluş sebebi faylar ve zayıf kaya birimleridir.  Beşikli Paleoheyelanının oluşum hareketine baktığımızda, Beşikli Deresi Vadisi’nin Fırat Nehri ile birleştiği kesimin doğu ve batı yamaçlarında karşılıklı gelişen karmaşık hareketli iki heyelan görürüz. Doğu yamaçta gelişen heyelan diğer yamaca kıyasla daha büyüktür. Doğu yamaçtaki heyelanda kayma yüzeyinin derin ve dönel olduğu dikkat çeker. Büyük miktardaki heyelan enkazı Ana (Birincil) Ayna’dan sonra iki ayak oluşturmuştur. Birincil ayna dışında ikincil ve tali aynalarda arazi üzerinde rahatlıkla seçilmektedir.   

Şekil 1. Beşikli Paleoheyelanının Hareket Biçimi

Heyelan ayakları gerisinde net bir şekilde iki adet heyelan üssü (düzlüğü) belirmiştir. Heyelan düzlükleri içindeki çanaklarda ise iki göl oluşmuştur. Batı yamaçtaki kütle hareketi ise kayma yüzeyi kısmen düzlemseldir. Hareket eden enkaz hacmi ise diğer yamaca göre oldukça azdır. Batı yamaçtaki heyelandaki görünür başlıca şekiller; ana ayna, taç ve bir adet de heyelan üssüdür. Muhtemelen aynı tarihlerde iki yamaçta gerçekleşen bu heyelan Beşikli Deresi Vadisine akmış, vadi tabanında birbirine karışan heyelan enkazı burada ayak ve topuklar oluşturmuştur.

Fotoğraf 1. Beşikli Paleoheyelanı ve Ardos ve Balık Gölleri. (AA)

Karışma bölgesine gelen yüksek miktardaki enkaz malzemesi vadinin alçalma istikametinde akma göstermiştir. Akma hareketini kayaçların fiziksel özellikleri de tetiklemiştir.  Heyelanın gerçekleşme tarihine ışık tutabilecek kaydı Beşikli Deresi tutmuş olabilir. Zira heyelanın karışma bölgesinde birkaç metre araziye gömülmüş vaziyettedir. Doğu Anadolu’nun yıllık yükselme hızı ile gömülme derecesini oranladığımızda yaklaşık oluşum tarihini bulabiliriz.

Şekil 2. Heyelan Enkazı İçinden Geçen Beşikli Deresi Vadisinin Enine Kesit Profili. Sayısal Yükselti Modeli Düşük Çözünürlükte Olsa da Derenin Enkaz Yığınını Oldukça Yardığı Görülür.

Doğu yamaçtaki heyelan üslerinin çukurluk kesiminde iki adet göl oluşmuştur. Yaklaşık yüzey alanı 30.000 metrekare olan ve rakım olarak yüksekte bulunan gölün adı yörede Ardos Gölü olarak adlandırılmıştır. Ardos gölüne kıyasla yüzey alanı küçük; 3500 metrekare olan gölün adı ise Balık Gölü olarak isimlendirilmiştir. Her iki göl oluşum itibariyle yukarıda anlattığım süreçle meydana gelmiştir. Ülkemizde heyelan gölleri denince akla Sera, Tortum, Borabay, Sünnet, Sülüklü vd. gölleri gelir. Ancak bu göller heyelan kütlesinin vadiyi tıkaması neticesinde, heyelan setinin gerisinde oluşan göllerdir. 

Fotoğraf 2. Sera Gölü. Batı Yamaçtaki Heyelanın Vadiyi Tıkadığı Açıkça Görülüyor. 

Ardos ve Balık gölleri ise heyelan set göllerinden ayrıdır. Bu göller heyelan enkazının ayak kısmımın gerisindeki çukurların sular ile dolmasıyla oluşmuştur. Bu açıdan Ordu’daki Gaga Gölü’nün oluşumu ile aynıdır. Fakat yine de Ardos ve Balık Gölleri alansal büyüklük ve belirgin şekli ile heyelan ayağı gerisi gölleri içinde çok özgündür.

Fotoğraf 3. Daha Yüzey-Yanal Akım Gösteren Gaga Heyelanında, Heyelan Ayağının Gerisinde Oluşmuş Gaga Gölü. (Milliyet)

Ardos ve Balık Gölleri, heyelan sebebiyle oluşan yarım daire akaçlama alanından beslenir. Heyelan kütlesinin karışmasından ötürü yeraltı suyu kapasitesi artan yamaçlarda göller yıl boyu su bulundurabilmektedir. Üst rakımda bulunan Ardos Gölü, kış mevsiminde arazi üzerinde çanak şeklinde bulunduğundan kar birikmesine sahne olur.

Fotoğraf 4. Ardos Gölünden Mercan Dağları Manzarası. (Pinimg)

Kış mevsimi boyunca biriken bu karlar, gölün çanağını şekillendirdiği gibi ayriyeten de yeraltı suyunu da besler. Ardos ve Balık Gölleri Erzincan şehir merkezine yaklaşık 30 km uzaklıktadır. Şehir merkezine yakınlığı yaz aylarında insanların bu göllere dinlenmek için gelmesini kolaylaştırmaktadır.

Fotoğraf 5. Ardos Gölünden Görünüm. 

 

Ardos Gölü yüksek rakımda ve balık gölüne göre köy yerleşmelerine daha uzak olmasından daha fazla ziyaret edilir. Mercan Dağları manzarasıyla ziyaretçileri büyüleyen Ardos Gölü, ülkemizin doğal miras yapıları arasında kendine yer bulur. Tabi İnşAllah, Erzincan Belediyesi göl çevresine park, kamelya gibi inşaat girişiminde bulunmaz. Bırakalım Saklı Kalsın…

Not: Metindeki bazı fotoğraflar internet taramasından bulunmuştur. Fotoğraflar üzerinde bazı değişikler yapılarak metne konmuştur. Bana ait olmayan görsellerin kaynağı alıntı yapılarak belirtilmiştir. Bunun dışındaki görsel ve metin kaynakları çeşitli bilgisayar programları vasıtasıyla tarafımca üretilmiştir. Metni iznim dışında kaynak göstermeden kullanmanız intihal suçunu kabul ettiğinizi gösterecektir. 

Kaynaklar:

Heyelan Tanımlama ve Veri Oluşturma Kılavuzu, Karayolları Genel Müdürlüğü Yayınları, 2015, Link

https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/doga-harikasi-ardos-golu-kovid-19dan-bunalan-vatandaslarin-ugrak-yeri-oldu/1892645

https://i.pinimg.com/originals/40/d1/24/40d124d29b9c5de830ddc64fc139ae64.jpg

https://www.akcaabathaber.com/d/other/sera-golu-havadan-2.jpg

https://i2.milimaj.com/i/milliyet/75/1200x675/5da5b01b45d2a0d1982dbc9d.jpg

Google Earth Pro, HGM Küre, YerBilimleri Editörü.