Söğütlü Vadisindeki Paleoheyelanlar

SÖĞÜTLÜ VADİSİNDEKİ PALEOHEYELANLAR

Heyelanlar, yer şekillerinin evriminde kısa sürede-hızlı gerçekleşen kütle hareketidir. Bu doğal hadise ile birlikte arazi üzerinde bazen küçük ölçekli bazen de çok büyük ölçekli yer yüzeyi harekete geçebilmektedir. Böylece doğal süreç içerisinde gerçekleşen arazi evriminde, belki de binyıl içerisinde gerçekleşebilecek doğal arazideki değişimi, birkaç saniye içerisinde heyelan ile birlikte değişebilmektedir. Hatta alansal ve hacimsel büyük heyelan olayları büyük depremler dahi meydana getirmiştir. 

Öyle ki 18 Şubat 1911 yılında, bugün Tacikistan sınırları içerisinde kalan Usoy bölgesinde, dünyanın en büyük heyelanı olarak bilinen Sarez heyelanı gerçekleşmiştir. 2.4 km² büyüklüğünde kaya kütlesi kaymış ve heyelanın sonucu olarak 7.8 Mw büyüklüğünde depreme neden olmuştur ( Ambraseys vd. 2012, Demirtaş, 2000). Oluşum tarihleri dışında birde oluşum tarihi bilinmeyen heyelanlarda vardır ve bunlar paleoheyelan olarak adlandırılır. Dünyanın birçok bölgesinde, özellikle de fay hatları sınırlarında yazı tarihi öncesinde birçok heyelan gerçekleşmiştir. Sarez heyelanındaki kayan kütleye eş olabilecek bir paleoheyelan Kanada’nın Vancouver şehrinde gerçekleşen Mount Burnaby heyelanıdır (Francioni, vd. 2017). Bu yazıda Akçaabat ilçesinde Söğütlü Mahallesi’nden Karadeniz’e dökülen Söğütlü (Kalanima, Kale) Çayının aşağı çığırında tespit edilen iki paleoheyelan sahasının açıklaması yapılacaktır.

Harita 1. Çalışma Alanını Gösterir Lokasyon Haritası

Söğütlü çayı, Düzköy ilçesinin 2000 m yayla sahsından kaynağını alıp 40 km’lik akışla Karadeniz’e dökülen yıl boyu akış görülen bir akarsudur. Akarsuyun kurulu olduğu jeolojik formasyonlar genellikle Volkanitler grubu içerisindedir. Volkanitler, Düzköy ilçe merkezi çevresinde yerini kırıntılı karbonatlara ve kireçtaşlarına bırakır. Volkanitlerin yaş aralıkları Kretase-Eosen arasında değişmektedir. Bu volkanitlerin kimyasal ve mineralojik bileşimini farklı kılmaktadır. Öyle ki Karadeniz’e yaklaşıldığında Volkanitler de tortul seviyeler artmaktadır. Bu yörenin oluşumu ile ilgili olmalıdır.

Söğütlü vadisinde heyelan alanlarının jeoloji formasyonları arasındaki dağılımına baktığımızda Jura yaşlı kırıntılar ve karbonatlar içerisinde daha fazla görüldükleri ortaya çıkar. Tortul birimlerinin ardından heyelanlar, Paleosen-Eosen yaşlı Volkanitler içerisinde artış gösterir. Tortul birimler içerisindeki heyelanlar, iklim ve kayaç bileşimi ile ilgilidir. Eosen volkanitleri içerisindeki heyelan sayısının artması ile kayaçların homojen büyüklükte olmamasından dolayıdır. 

Harita 2. Çalışma Alanında Jeoloji-Heyelan İlişkisi Gösterilmektedir.

Bu yazının konusu olan Paleoheyelanlar, Söğütlü çayı ağızının 2.3 km güneyinde Kayalar ve Demirci Mahalleleri sınırları içerisinde bulunmaktadır. Demirci Mahallesindeki Paleoheyelan, MTA tarafından önceden tespit edilmişti. Kayalar Mahallesi’ndeki eski heyelan sahası ise arazi gezilerim sırasında keşfedilmiştir. 

Harita 3. Demirci ve Kayalar Paleoheyelanlarını Gösterir Harita. Paleoheyelanların Gelişmesine Doğrultu Atımlı Fayın Sebep Olduğu Düşünülmektedir. 

Heyelanlar içerisinde Demirci Mahallesi’nde iki yüzey üzerinde gelişen heyelan alanı toplamda yaklaşık 1.92 km² lik alan kaplamaktadır. Heyelan, 381 metre yükseklik basamağında uzanan sırt üzerinde derin heyelan olarak gerçekleşmiştir. Heyelan, volkanik çakıl katkılı Pliosen yaşlı tortul istif içerisinde gerçekleşmiştir. Paleoheyelan içerisinde Osmanbaba ve Demirci Köyleri bulunmaktadır. 

Fotoğraf 1. Demirci Paleoheyelanı Görülmektedir. Sarı Çizgiler Kayma Yüzeyini Gösteriyor. Köyün Kurulu Olduğu Yüzey Heyelan Düzlüğüdür.

Fotoğraf 2. Demirci Paleoheyelanının Gerçekleştiği Sırttan Kopan Blok, Söğütlü Çayı Vadi Tabanına Kadar Yuvarlanmıştır. Fotoğraf Akarsu Yatağına 5 m Mesafede Çekilmiştir.   

Diğer heyelan alanı Kayalar Mahallesi içerisinde gerçekleşmiştir. Demirci Mahallesi’ndeki heyelana benzer karakterde, derin kayma olarak heyelan gerçekleşmiştir.  251 metre yükseklik basamağındaki Salarbaşı sırtı üzerinden ayrılarak Söğütlü çayına hareket etmiştir. Bu Paleoheyelanların oluşum karakterleri birbirine çok benzediğinden aynı tarih içerisinde gerçekleşmiş olmalıdır.

Fotoğraf 3. Kayalar Paleoheyelanından Görünüm. 

Fotoğraf 4. Kayalar Paleoheyelanının Gerçekleştiği Sırt. Kayma Yüzeyi Açıkça Görülmektedir. 

Hava fotoğraflarının incelenmesi sonucunda heyelan sahasının hemen güneyinde Sarıtaş – Elmalar tepeleri arasında uzanan yaklaşık 5.21 km uzunluğundaki sol yönlü doğrultu atımlı fay tespit edilmiştir. Bu fayın önceki zaman periyodundaki atımı, Demirci ve Kayalar Paleoheyelanının gerçekleşmesine zemin hazırladığı düşünülmektedir. Zaten Söğütlü vadisinde çok sayıda farklı hareket bileşenine sahip, farklı jeolojik dönemlerde aktif olmuş faylar bulunmaktadır. Bahsettiğim olası yeni fay hattı, bu heyelan alanlarının oluşmasına sebep olmuştur. Heyelanlar dış kuvvetlerin etkisi ile gelişebileceği gibi, iç kuvvetlerin tetiklemesi ile de gerçekleşebilmektedir. Fazla detaya girmeden anlatılan eski heyelan alanları, gezi gözlem ile tespit edilmiştir. Coğrafyacının asla terk etmemesi gereken bu davranış, daha nice heyelan alanlarının keşfine yarayacaktır. Gözleme devam. 

Not: Atıf yapılanlar dışında metin içeriği bana aittir. İzinsiz kullanmanız intihal suçunu kabul ettiğinizi gösterir. 

Kaynakça

Demirtaş, R. Erkman, C. (2000). Deprem ve Jeoloji, Jeoloji Mühendisleri Odası, Ankara.

M., Francioni & Stead, Doug & Clague, John & Westin, Allison. (2017). Identification and analysis of large Paleo-Landslides at Mount Burnaby, British Columbia. Environmental & Engineering Geoscience. 24. 1078-7275.EEG. 10.2113/EEG-1955.

Nicholas Ambraseys, Roger Bilham. (2012). The Sarez-Pamir Earthquake and Landslide of 18 February 1911, Seısmologıcal Research Letters, doi: 10,1785 / gssrl.83.2.294.

Google Earth Pro, HGM Küre, QGIS, MTA Yer Bilimleri Editörü, CSB, Gezi -Gözlem