Vadi ‘de Dar Alanlı Atmosfer Sirkülasyonu Ve Yer Şekillerine Etkisi: Trabzon/Akçaabat/Mersin

Vadi ‘de Dar Alanlı Atmosfer Sirkülasyonu Ve Yer Şekillerine Etkisi: Trabzon/Akçaabat/Mersin.

Dünya üzerinde küresel ve yöresel atmosfer sirkülasyonu ve hava tiplerinden bahsedilir. Atmosferin herhangi bir seviyesinde yoğunlaşma sonucu yağış başladığında ve bu yağış bir vadi sisteminden geçiyorsa o hava, yer şekillerinin kontrolüne girer ve zamanla o hava muhalefeti de yer şeklini etkiler. Nitekim kümülform alçak tip yağış türlerinde yoğunlaşmasına seviyesi alçaktır ve yeryüzü şartlarından daha çok etkilenir. Bu yazıda Trabzon'un Akçaabat ilçesine bağlı Mersin Mahalle’sinde kıyıya yakın, sırtlarının birleştirilmesi ile oval bir dağlık arazide, vadiler içinde cereyan eden atmosfer sirkülasyonunun yer şekillerine etkisi incelenmiştir.

Mersin Mahallesi, Yoroz Burnu’nun doğusunda, merkezi, eski bir yüksek kıyı platformu üzerinde kurulmuş idari ünitedir. İnceleme alanı ise çoğunlukla Mersin Mahallesi’nde bulunsa da bir kısmı Sarıca ve Veliköy Mahalleleri içerisinde yer alır.

Harita 1. Araştırma Sahasını Gösterir Harita

Araştırma sahası; Orta-Üst Eosen yaşlı, içerisinde genellikle yastık lavların hâkim olduğu fakat yer yer bazaltik batolit, sill ve dayk gibi derinlik volkanizması ürünleri ile tüf seviyeleri içerir. Bu volkanik formasyon akarsuyun aşındırma işlemesi ile derince yarılmıştır. Akarsuyun araziyi işlemesi ile beraber, yastık lava göre daha dayanıklı volkanik sokulumlar dağların zirve kısımları boyunca birleşmiş ve eski paleokaldera-dom benzeri görüntü sunmuştur. Bu yüzey şekli, alçak seviye yağışlarında Karadeniz üzerinden vadilere giren hava kütlesini yönlendirmiş, vadinin bazı yerlerinde hava kütlesini yavaşlatmış ve hızlandırmıştır. Bu olay, hava kütlesiyle beraber hareket eden yağmur damlalarının, bazı yamaçları daha dik açı ile dövmesine bazısında ise daha düşük açılarda dövmesine sebep olmuştur.

Şekil 1. Araştırma Sahasındaki Vadilerdeki Dar Alanlı Atmosfer Sirkülasyonu Gösterilmektedir.  

Bu vadi sistemlerindeki atmosfer sirkülasyonu 3D görselde gösterilmiştir. Mersin Mahallesi’nde Batı-Kuzeybatılı rüzgar akımları ile Çayırlık Tepesi doğusundan vadiye giren hava kütlesi Dua Tepe, Kışadağ Tepe, Ziyaret Tepe, Kalecik Tepesi boyunca seyahat ederek tekrar Karadeniz’e Dönmektedir. Tabi bu basit bir açıklamadır. Vadi sistemine giren yağışlı hava, derince yarılmamış subsekan vadi yamaçlarından dahi etkilenmekte ve dar alanlı atmosfer sirkülasyonunu daha karmaşık hale getirmektedir. Bu biçimde bir sirkülasyonun gerçekleşmesi şüphesiz dağlık-tepelik sahaların uzanış şekli ile ilgilidir. Vadi sistemine giren hava kütlesi, bazı yerlerde yavaşlamakta veya hızlanmakta, bazı yerlerde ise yığınlaşmaktadır. Bununla beraber yağmur damlalarının yamaçları işleme süreçleri değişmekte ve atmosfer sirkülasyonu yer şekillerine dolaylı müdahil olmaktadır. Bu yazıda bu sirkülasyon modelinin biri vadi, diğeri sırt olmak üzere yer şekillerine olan etkisi tespit edilmeye çalışılmıştır. 

İlk incelenecek olan şekil, Mersin Mahallesi’ne bağlı Üzümlü Köyü’nün bulunduğu iki akarsu yatağını ayıran sırttır. Burası aynı zamanda inceleme sahasının en yüksek noktası olan Ziyaret Tepenin (641) aşağısında yer almaktadır.

Harita 2. Üzümlü Köyü Sırtında, Vadilerdeki Atmosfer Sirkülasyonunun Sebep Olduğu Asimetrik Görünüm.

Burada kuzey yönden gelen hava kütlesi, kuzeydeki subsekan derenin güney yamacı boyunca yığılır. Bu durum yamaca isabet eden yağmur damlaların düşüş açısını arttırır. Ayrıca yağış oranını da yükseltir. Bundan ötürü, Sırtın kuzeyindeki yamacın genişliği az olur. Buna mukabil sırtın güneyindeki yamaçta ise, kuzeydeki yamaçtan kurtulan hava kütlesinin burada hız kazanmasından dolayı bu yamaç üzerinde yağmur damlaları daha yatay açı ile düşer. Havanın adeta yamacı süpürmesi yamaç üzerinde yağış oranını azaltmakla beraber yamacın genişliğinin fazla olmasına katkı sağlar. Araziden elde edilen ölçümlerde bunu desteklemektedir. Öyle ki sırtın en yukarısında, aynı eş yükselti eğrisi üzerinden ölçülen vadi tabanı-sırt arasındaki mesafe değişimi tesadüf değildir. Burada Sırtın kuzeyindeki yamacın genişliği 168 m iken güney yamacının genişliği 281 m dir.

Harita 3. Üzümlü Köyü Sırtının Uydu Görüntüsü Üzerinden Yorumlanması (HGM Küre). 

Keza daha aşağı yükselti basamaklarına inildiğinde sırtın kuzey yamacının az genişlikte olduğu görülür. HGM Küre uygulamasından alınan uydu görüntüsünde ise bariz şekilde bu farklanma dikkat çekmektedir. Sırt yamaçlarının asimetrik görünüm kazanması, dar alanlı vadi sirkülasyonu ile ilişkilidir.

İkinci işlenecek şekil ise Taşlıca deresi vadi yamaçlarıdır. Taşlıca Deresi, Taşlıca Köyü’nün sularını direne eden Mersin Deresi’ne boşalan subsekan bir deredir. Taşlıca Deresi Vadisi, Kışadağ Tepesinin aşağı yükselti basamaklarında bulunan yatağını fazla kazmamış genç bir akarsudur.  

Harita 4. Taşlıca Deresi Vadi Yamaçlarının Asimetrik Görünümü. 

Taşlıca D. Vadisine hava kütlesi güney yönden sokulur. Zira yazının başında belirtmiştim; Karadeniz’den vadilere giren hava kütleleri boyun noktalarından ters istikamete dönmektedir. Taşlıca deresinin güneyindeki Ziyaret Tepesi doğu yönde bir kavis çizer.  Bu durum da Taşlıca Köyü’nün bulunduğu yamaca yağışın güney istikamette gelmesine amil olur. Taşlıca D. Vadisi için hazırladığım harita incelendiğinde derenin kuzeye bakan yamaçlarının genişliği güneye bakan yamaçların genişliğine oranla daha fazladır. Zira güney istikametten hızla gelen yağışlı hava, vadinin kuzeye bakan yamaçlarını adeta taramaktadır. Yağmur damlalarının düşük açı ile düşmesi akarsu işlemesini zayıflatmaktadır. Buna mukabil derenin güneye bakan yamacında yağışın yığıldığı, yağmur damlalarının düşüş açısının büyüdüğü görülür. Bundan ötürü Taşlıca D. Vadisinin yamaçları eş genişlikte değildir.

Harita 5. Taşlıca D. Vadisindeki Asimetrik Görünümün Uydu Görüntüsü Üstünden Yorumlanması (HGM Küre).

Bunu araziden ölçülen veriler ile de görebiliriz. Akarsu vadisinin en yüksek kısmında; 315 m eş yükselti eğrisi üzerinde, Vadi Tabanı-Kenar Sırtları arasındaki uzaklık, Kuzeye bakan yamaçta 234 m, iken Güneye bakan yamaçta 176 m ‘dir. Vadideki asimetrik durum diğer ölçüm sonuçlarında da görülür.

Anlaşılacağı üzere vadi veya sırtlardaki asimetrik şartlar faylanma, kütle hareketleri, litolojik farklanma vs. sonucu olabileceği gibi yağmur damlalarının ve hava kütlelerinin hızlarını kontrol eden vadi sistemleri de olabilir. Öyleki sırtların uzanımı dolayısı ile iç kesimlere yeteri kadar giremeyen akaçlama havzalarında bu durum oldukça barizdir. Karadeniz kıyısı boyunca, bilhassa Doğu Karadeniz’de görülebilen bu durum, kümülform (Alçak Seviye Yağışları) yağışlarla daha gözle görülür olur.

Fotoğraf 1. Taşlıca Deresi Vadi Yamaçlarının Görünümü Ve Yorumlanması. Fotoğrafın Yukarısındaki Beyazlık Yağmuru Göstermektedir.

Böylece akarsu aşındırması olan vadiler de, hava olaylarına yön vermek sureti ile yer şekillerinde değişikliğe sebep olabilmektedir. Bu açıdan bir yeryüzü şekli kendini değiştirebilmektedir. Yazının daha fazla uzamaması için sözlerimi şöyle bitireyim. Eğer bir yağışlı hava vadiye girmişse rüzgârın ve yağmur damlalarının genel kuralları değişecektir. Ezber değil de pencereden dışarıyı gözleyen herkes, bu basit olayı görecektir.

Not: Yazı ve içerisindeki görseller bana aittir. İzinsiz kullanmanız intihal suçunu kabul ettiğinizi gösterir. 

Kaynakça: 

Nasa Aster Dem, HGM Küre, Çevre Şehircilik Bakanlığı, QGIS, ArcMap, Gezi Gözlem.