Fındık Bahçelerini Tehdit Eden Turunçgil Uzun Antenli Böceği

 

Fındık, anavatanı Türkiye olan, genelde saçak kök; bazı türlerde ise kazık kök oluşturan bir çalı bitkisidir. Ağaç formunda türleri de vardır. Türkiye’de yaklaşık 400,000 aile fındık yetiştiriciliğinden geçimini sağlamaktadır. Ayrıca Dünya fındık üretiminde ülkemiz yaklaşık %70 oranla ilk sırada gelmektedir. Türkiye’de fındık yabani olarak Güneydoğu, Akdeniz ve Ege kıyıları dışında hemen her yerde yetişebilir. Ancak ticari olarak Marmara ve Karadeniz bölgesinde yetiştirilmektedir. Bu bölgelerden Ordu, Samsun, Sakarya, Giresun, Trabzon, Düzce illeri üretim itibariyle önde gelir.

Fındık, doğal birçok etmen tarafından zarara uğrayabilir. Bu doğal zararlar içinde hayvan sınıfında; böcek türleri ve akarlar gelir. Yerli böcek türleri ve akarlar fındık bitkisinde daha çok verim kaybına ve yıllık sürgünlerde azalmalara sebep olur. Ağacın gövde ve kök sistemine ciddi zarar verme durumları çok azdır. Ancak artan dış ticaret, Türkiye’de bulunmayan böcekleri ülkemize getirmiştir. Bu böcek türlerinden Turunçgil Uzun Antenli Böceği, fındık tarım bahçelerini çok ciddi tehdit etmeye başlamıştır.

Turunçgil Uzun Antenli Böceği (Anoplophora chinensis) doğal yaşam alanı Doğu Asya olan, Teke Böceği (Cerambycidae) familyasına mensup bir böcektir. Böcek, yumurta, larva, pupa ve erişkin dönemleri ile beraber 1 ya da 2 yıl gibi bir yaşam dönemine sahiptir. Ergin dönemleri; yani doğada gözle görünüp, yürüyüp, uçtukları dönem ise 1 ya da 2 aydır. Bu böcek, bitkinin kambiyum ve öz odunu ile beslenir ve çoğu zaman beslendiği ağacın ölümüne sebep olur. Turunçgil Uzun Antenli Böceği daha çok geniş yapraklı ağaçlarda zarara sebep olur ve iklim toleransları geniş hayvanlardır.

Fotoğraf 1. Turunçgil Uzun Antenli Böceğin Erkek ve Dişi Bireyleri (Hızal ve Ark., 2015)

Bu böcek Türkiye’de ilk olarak, 12 Haziran 2014 tarihinde Şile-İstanbul Kumbaba Fidanlığı’nda Akçaağaç ve Söğüt ağaçları üzerinde varlığı tespit edilmiştir. Zararlının konukçu olduğu ağaçta çok ciddi zararlar (Ölüm) verdiği anlaşılınca 17 Haziran 2014’te Resmi Gazete’de yayınlanan yönetmelik ile zararlı ile mücadelenin esasları açıklanmıştır. Konukçu olduğu ağacı öldüren bu böcek, 2018 yılında Trabzon Maçka’daki fındık bahçelerinde görülmeye başlanmıştır. Turunçgil Uzun Antenli Böceğinin Maçka’daki bulaştığı/ürediği fındık bahçelerinde %50’lere varan fındık verim kaybına ve fındık ocaklarının kurumasına/ölmesine sebep olmuştur. Bu zararlının Türkiye’deki fındık bahçelerindeki bulaşık durumu hakkında sadece Trabzon’da buluntuya rastlanmıştır. Ancak Maçka’daki istila edilmiş fındık bahçelerinin konumları, yükseltileri, yayılım sahaları ve alanı hakkında, basında ve resmi kurum veb sayfalarında çok az bilgi vardır. Bu böceğin verdiği zarar ortada iken, zararlının Trabzon/Maçka’daki istila alanı hakkında resmi kurumlarca halka ayrıntılı bilgi verilmemesi ildeki ve hatta bölgedeki fındık bahçelerinin akıbeti hakkında yorum yapmamızı engellemektedir.

Bu yazıda Maçka ve Ortahisar ilçelerinde istilaya uğramış fındık bahçeleri uzaktan algılama yöntemleri ile tespit edilmiştir. Tespit edilen istila alanı etrafında 2 km genişliğinde tampon bölge oluşturularak, böceğin yayılmasının kontrol altında tutulması gereken saha belirlenmiştir. Belirlenen bu sahanın hangi idari birime düştükleri ve sahanın denetiminden yükümlü kurumlar açıklanmıştır. Son olarak zararlı ile yeterince mücadele edilmezse ildeki riskli alanlar belirtilmiş, olası zararlar öngörülmüştür.

Turunçgil Uzun Antenli Böceği, Trabzon ilinde ilk kez 2018 yılında Maçka/Esiroğlu Mahallesindeki fındık bahçelerinde görüldü. İstilacı böceğin fındık bahçelerine nasıl geldiğine dair bazı spekülatif açıklamalar bulunmakla birlikte; böceğin 2016 - 2017 yılları içinde İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nden alınıp Trabzon Büyükşehir Belediyesi fidan envanterine konulan bulaşıklı fidanlardan geldiği sanılmaktadır. Trabzon Büyükşehir Belediyesi Fidanlığı Maçka/Esiroğlu Mahallesi içinde olduğundan, böceğin çevredeki fındık bahçelerine yayılması mümkün olmuştur. İstilacı böcek uçmak suretiyle fındık bahçelerine bulaşabildiği gibi; fidanlıktan alınarak bahçe içlerine dikilen fındık fidanları veya diğer bulaşıklı fidanlardan da fındık bahçelerine yayıldığı düşünülmektedir. İlk yıllarda zararlı ile mücadelede ilaçlama usulüne başvurulmuş, lakin ilaçla mücadelenin yetersiz kalması sebebiyle bulaşıklı fındık bahçelerinin imhası işine girişilmiştir. Trabzon İl Tarım ve Orman Müdürü Cahit GÜLBAY’ın 4 Nisan 2021 tarihinde basına verdiği demeçte; ‘’ Şu ana kadar yapılan çalışmalarda mücadele sahası 3 bin 600 dekara ulaştı. Bulaş olan alanların yüzde 99’nun söküm işlemi tamamlandı, kalan 50 dekarlık alanda çalışmalarımız devam ediyor” şeklinde açıklama yapmıştır. Trabzon ilinde görülmesinden itibaren geçen 4 yıllık süre içerisinde, böceğin imhası için tercih edilen ilk yöntemin yanlış olması, istilacı türün yayılmasını arttırmıştır.

17 Haziran 2017 tarihinde Resmi Gazete’de yayınlanan yönetmeliğin 15. Maddesinde ‘’istilaya uğrayan bitki materyalinin imhası ‘’ ve sonraki aşamada ise karantina ve tampon bölge oluşturulması gerektiği belirtilmektedir. Turunçgil Uzun Antenli Böceğinin görüldüğü ilk yılda imha ve bulaşıklı fidanların dağıtımının denetlenmemesi hataları, böceğin mahalle içindeki fındık bahçelerine yayılmasına zemin hazırlamıştır. Bu husus dışında, olası bulaşıklı ağaç fidanlarının il içinde denetimsiz dağıtılması, böceğin farklı ilçelerde de olabileceği riskini doğurmuştur. Ancak Maçka dışındaki ilçelerde yer alan fındık bahçelerinden böyle bir bildiri henüz olmamıştır.

Basından elde edilen bilgiler doğrultusunda, böceğin ilk görüldüğü 2018 yılı ile 2020 yılları arasında ilaçla mücadele yapılmış, 2020 yılı kış döneminden başlamak üzere, fındık bahçelerinin imhası işine girişilmiştir. Basında yer alan haberler kamuoyunu aydınlatıcı nitelikte olmadığından sökülen fındık bahçelerinin nerede olduğu bilinmemektedir. Bu çalışmada bu konu aydınlatacaktır. Ayrıca istilaya uğramış alan etrafında, Resmi Gazete ’de yayınlanan ilgili yönetmelikte belirtildiği üzere 2 km genişliğinde tampon bölge oluşturulması gerekmektedir. Trabzon İl Tarım ve Orman Müdürlüğünden bu konu ile alakalı hiçbir önlem ve açıklama yapılmamıştır. Bu bilgi boşluğu da bu çalışmada doldurulacaktır.

Trabzon İli Maçka İlçesinde istilaya uğrayıp imha edilen fındık bahçelerinin tespit edilmesi için uzaktan algılama biliminin yöntemlerinden yararlanılmıştır. Bu kapsamda ilk olarak; istilacı böcek zararlısının Maçka/Esiroğlu’nda bildirilmediği 2017 yılının yaz ayı ile imha çalışmalarının son halini görme maksadı ile 2021 yılı yaz aylarında algılanmış uydu görüntüleri taranmıştır. Sentinel 2 uydusunun 02.07.2017 ile 12.05.2021 tarihlerinde algıladığı görüntüler bulunmuş, bulunan görüntülere normalize edilmiş bitki indeksi (NDVİ) uygulanmıştır. Daha sonraki aşamada, 2017 yılına tarihli NDVİ gridinden 2021 yılına tarihli NDVİ gridi çıkarılarak imha edilmiş fındık bahçelerinin tespit edilmesi sağlanmıştır.

Görsel 1. NDVİ Fark Gridi. Kırmızı renkler bitki örtüsündeki azalmayı ifade etmektedir. Siyah yamuk ile işaretli alan böcek istilası neticesinde imha edilen fındık bahçelerini ifade etmektedir. Yamuk dışındaki kırmızılıklar ise farklı aylardaki vejetasyon aktivitesi farklılığından kaynaklanmıştır. 2017 yılındaki görüntü temmuz ayında algılanmıştır. 2021 yılındaki görüntü ise mayıs ayı başlarında algılanmıştır. Mayıs ayı bitkilerin yeni uyanmaya başladığı, ayrıca dağlık alanlardaki meraların yeşermediği dönem olarak bilinir. Bundan sebeple yamuk dışındaki alanlardaki kırmızılıklar bitki örtüsünde azalma olarak anlaşılmamalıdır. Buna mukabil çok kırmızı renk tonu ile görülen sahalar ise yeni yerleşim yeri ve yol açmalarını ifade etmektedir. 

     Üretilen bitki fark haritasında, imha edilen fındık bahçeleri dışındaki diğer bitki kayıt sahaları, uydu görüntülerinin algılama aylarındaki vejetasyon faaliyeti farkından kaynaklanmıştır. İstila neticesinde imha edilen fındık bahçelerinin alanı 2296,6 dekardır. Bu değer il müdürünün belirttiği değerin çok altındadır. Buna sebep olarak il müdürlüğü teknisyenlerinin kullandığı metrik koordinat sisteminin farklı olması verilebilir. Eğer ki İl Tarım ve Orman Müdürlüğü bu çalışmada kullanılan aynı koordinat sistemini kullanıyorsa basına yanlış demeç vermişlerdir. İmha edilen fındık bahçeleri Maçka İlçesinde Günay, Esiroğlu, Barışlı, Hızarlı, Alaçam ve Yeniköy Mahallelerinde; Ortahisar’da ise Çağlayan Mahallesinde yer almaktadır. Alaçam ve Yeniköy Mahallelerinde imha edilen fındık bahçesi alanı daha azdır. Buna mukabil Esiroğlu ve Günay Mahallelerinde imha edilen fındık bahçeleri daha fazladır.

Harita 1. Böcek istilası sonucu sökülüp imha edilen fındık bahçelerinin yayılımı

Harita 2. Böcek istilası neticesinde sökülen fındık bahçelerinin mahalle sınırları içerisindeki gösterimi

Karantina tedbirleri kapsamında imha edilen fındık bahçeleri böcek zararlısının görüldüğü ağaçları kapsamaktadır. Bu tedbirde böceğin mevcut larvaları imha edilir. Fakat yumurta aşamasındaki Turunçgil Uzun Antenli Böceği fındık ağaçlarında gözle görülmesi oldukça güçtür. Bu nedenle imha edilen fındık bahçeleri etrafında en az 2 km genişliğinde tampon bölge oluşturulur. Daha sonra tampon bölge içindeki fındık bahçeleri yılda iki kez incelenerek istilacı böceğin varlığı aranır. Trabzon İl Tarım ve Orman Müdürlüğü kamuoyu ile paylaştığı böyle bir harita ve bilgi yoktur. Bundan hareketle aşağıdaki haritayı hazırladık.

Harita 3. Sökülen fındık bahçeleri sınırları dikkate alınarak oluşturulan 2 km genişliğindeki tampon bölgenin gösterimi. Tampon bölgesi içerisinde yer alan fındık yetiştiricileri daha dikkatli olmalıdır. 

İmha edilen fındık bahçeleri sınırları dikkate alınarak oluşturulan tampon bölge toplamda 13687,4 dekar alana sahiptir. Tampon bölge sınırları Maçka ilçesinde Armağan, Günay, Barışlı, Alaçam, Esiroğlu, Yeniköy, Temelli, Kaynarca, Gayretli, Hızarlı, Oğulağaç ve Akmescit Mahalleleri ile Ortahisar’da Akoluk, Çağlayan, Yeşilbük, Kozluca, Gözalan, Geçit, Sevimli ve Esenyurt Mahalleri içinde kalmaktadır. Adı yazılan mahalleler içerisinde Hızarlı, Esiroğlu, Günay ve Çağlayan Mahallelerinin tüm yüzölçümü tampon bölge sınırı içinde yer almaktadır. Diğer mahallelerin ise bir kısmı tampon bölge sınırının içerisinde kalmaktadır.  

Tampon bölgesi içerisinde fındık bahçeleri olan fındık yetiştiricileri kış dip sürgün temizliği esnasında, fındık ağaç gövdelerinin toprak yüzeyi ile 30 cm yukarısında kalan kesiminde delik var mı yok mu daha dikkatli incelemesi gerekmektedir. Eylül – Nisan arası devreyi genelde larva ve pupa döneminde geçiren Turunçgil Uzun Antenli Böceği, Mayıs – Ağustos arası dönemde ise uçucu böcek olarak varlığını sürdürmektedir. Zararlının tampon bölgesi içerisinde görülmesi halinde İl veya İlçe Tarım Müdürlüğü ile hemen irtibata geçilmelidir.

Şekil 2. a) Turunçgil Uzun Antenli Böcek b) Larva hali c) Yumurtası d) Fındık ağacı gövdesindeki çıkış deliği. (Tuncer ve Ark., 2019)

Turunçgil Uzun Antenli Böceği fındık ağacı dışında birçok geniş yapraklı ağaç üzerinde yaşayabilmektedir. Zararlının görüldüğü ve imha edilen fındık bahçeleri çevresi orta yükselti değerine sahiptir ve fındık bahçeleri etrafında geniş yapraklı ağaçları içeren baltalık ormanlar vardır. Tarım ve Orman İl Müdürlüğü karantina tedbirleri kapsamında sadece fındık bahçelerinin sökümü ve imhasını gerçekleştirmiştir. Ancak bulaşık alan içerisinde yer alan baltalık ormanlar içerisinde de bu böceğin varlığı devam edebilir. Bu bakımdan, gerekirse baltalık ormanların da imhası gerçekleştirilmelidir.  

Yeni fındık fidanı dikimlerinde tampon bölge içerisinden fidanlar alınıp başka bahçeler tesis edilmemelidir. Tampon bölge sınırları içerisinde kereste imalatı veya odun satışı yapılan işletmelerin takibi yapılmalıdır. Trabzon İl Tarım ve Orman Müdürü ile Maçka Belediye Başkanının ‘’ problemi tamamen bitireceğiz’’ demeçleri güven vermemektedir. Söz konusu canlı bir böcektir ve yayılma oranı yüksektir. Kamuoyunu sürekli bilgilendirmek ve sorunun çözümü için akılcı ve çoğulcu ortak çalışmaların yapılması daha faydalı olacaktır. Bilinçlenmek umuduyla...

                                                             Ömer Güner

Not: Bana ait olmayan görsellerin kaynağı alıntı yapılarak belirtilmiştir. Bunun dışındaki görsel ve metin kaynakları tarafımca üretilmiştir. Metni iznim dışında kaynak göstermeden kullanmanız intihal suçunu kabul ettiğinizi gösterecektir. 

Kaynaklar

Hızal, E., Arslangündoğdu, Z., Göç, A., Ak, M., 2015. Türkiye istilacı yabancı böcek faunasına yeni bir kayıt Anoplophora chinensis (Forster, 1771) (Coleoptera: Cerambycidae). Journal of the Faculty of Forestry Istanbul University 65(1): 7-11. DOI: 10.17099/jffiu.48469

Tuncer C, Özdemir İO, Kushiyev R. 2019. New pest species in Turkish hazelnut orchards: Xylosandrus germanus Blandford (Coleoptera: Curculionidae: Scolytinae), Metcalfa pruinosa Say (Hemiptera: Flatidae), Croesus septentrionalis Linnaeus (Hymenoptera: Tenthredinidae) and Anoplophora chinensis Forster (Coleoptera: Cerambycidae). BSJ Agri, 3(1): 74-81. 

Bozkurt, V. (2018). İstilacı Böcek Türlerinin Mücadelesinin Yönetimi: Anoplophora chinensis (Forster, 1771) (Coleoptera: Cerambycidae) Örneği . Doğal Afetler ve Çevre Dergisi , ENFİTO 2018 Özel Sayısı , 25-31 . DOI: 10.21324/dacd.441390. 

17 Haziran 2014’te Resmi Gazete’nin 29033 Sayısında Yayınlanan ‘’Ani Meşe Ölümü Ve Çam Çıralı Kanser Hastalığı İle Turunçgil Uzun Antenli Böceği Ve Kestane Gal Arısı Mücadelesi Hakkında Yönetmelik’’.

Veb Kaynakları

1. https://www.youtube.com/watch?v=Fa8qlemQxXM 

2. https://www.haberturk.com/trabzon-haberleri/86042710-findik-bahcelerine-zarar-veren-drakula-ile-mucadele-suruyortrabzon-tarim-ve-orman-il-muduru